¨ Μαρτυρία τοῦ G. Ward Price ἀπό τό βιβλίο του "Extra – special correspondent", George G. Harrap and Co, Ltd, London 1957
Ἐπέστρεψα στά Δαρδανέλλια στίς 2 Σεπτεμβρίου 1922 ὡς ἐπιβάτης τοῦ θωρηκτοῦ "Σιδηροῦς Δούξ"[2]. Ἔτσι βρῆκα τήν εὐκαιρία νά ἐπισκεφθῶ τίς βρετανικές μονάδες πού εἶναι ἐγκατεστημένες ἐδῶ τά δύο τελευταῖα χρόνια. Τό καθῆκον τους εἶναι νά φρουροῦν τήν Οὐδέτερη Ζώνη πού κατέχουν οἱ Σύμμαχοι μετά τήν ὑπογραφή, δύο χρόνια πρίν, τῆς Συνθήκης τῶν Σεβρῶν ἀπό τή Σουλτανική Κυβέρνηση τῆς Κωνσταντινούπολης.
Ὁ ἀσύρματος στό θωρηκτό μᾶς πληροφόρησε ὅτι ἡ κυβέρνηση τοῦ Λόϋδ Τζώρτζ βρισκόταν σέ μεγάλες δυσκολίες. Ὑπῆρχαν φόβοι ὅτι ὁ Μουσταφᾶ Κεμάλ θά ὁδηγοῦσε τόν νικηφόρο στρατό του ἐναντίον τῶν συμμαχικῶν δυνάμεων πού κατεῖχαν τά στενά καί τήν τουρκική πρωτεύουσα. Ἤδη ἐνισχύσεις ἀπό τήν Ἀγγλία εἶχαν ἀποσταλεῖ μέ πλοῖα γιά νά ἀντιμετωπίσουν τήν ἐπίθεση πού μπορεῖ νά εἶναι ἀναπόφευκτη.
Ὁ διοικητής στά Δαρδανέλλια συνταγματάρχης D. I. Shuttleworth μέ πῆρε γιά ἕνα γῦρο στίς γραμμές τῶν ὀχυρώσεων τίς ὁποῖες βιαστικά ἐπισκεύαζαν καί ἐνίσχυαν. Οἱ στρατιῶτες πού διέθετε, —ἑπτακόσιοι ὅλοι κι ὅλοι—, ἀνῆκαν σέ μονάδες Οὑσσάρων τοῦ στρατοῦ καί σέ μία μονάδα τοῦ βασιλικοῦ πυροβολικοῦ. Ὑπῆρχε ἔλλειψη ἀκόμη καί ἀγκαθωτοῦ σύρματος γιά τήν προστασία τῶν χαρακωμάτων.
Ὁ συνταγματάρχης Shuttleworth μοῦ εἶπε ὅτι σκόπευε νά ἀντισταθεῖ γιά νά καθυστερήσει τούς Τούρκους καί κατόπιν νά ὁδηγήσει τούς ἄνδρες του καί τό ὑλικό στά πλοῖα γιά τήν Κωνσταντινούπολη. Οἱ γαλλικές καί οἱ ἰταλικές μονάδες, πού στάθμευαν μέχρι πρόσφατα στά Δαρδανέλλια, εἶχαν ἤδη ἀναχωρήσει γιά τήν Κωνσταντινούπολη.
Διαδηλώσεις μέ σύνθημα "Σταματεῖστε τόν πόλεμο" ὀργανωνόταν σέ ὅλη τήν Ἀγγλία. Ὁ Γάλλος διοικητής στά τουρκικά ἐδάφη στρατηγός Πελλέ εἶχε ἐπισκεφθεῖ τή Σμύρνη, ὅπου ὁ Μουσταφᾶ Κεμάλ πρότεινε μία ἐπείγουσα διάσκεψη στά Μουδανιά.
Συνέχισα πρός τήν Κωνσταντινούπολη ὅπου συνάντησα τόν στρατηγό Χάριγκτον[3], ὁ ὁποῖος μοῦ ἐξήγησε ὅτι ὑπῆρχε κίνδυνος ταραχῶν στήν ἴδια τήν πρωτεύουσα. Ὡστόσο, μοῦ ἔδειξε ἕναν ἐντυπωσιακό κατάλογο μέ βρετανικές ἐνισχύσεις, πού ξεκινοῦσαν ἀπό τήν Ἀγγλία πρός τήν Προποντίδα. Ὁ κατάλογος περιελάμβανε δύο ταξιαρχίες φρουρῶν, τίς ταξιαρχίες ἀπό τό Σάσσεξ, τό Στάφφορντ, ἐλαφρό πεζικό, τή βασιλική φρουρά τῶν συνόρων καί τήν ταξιαρχία τοῦ Δούκα τοῦ Οὐέλλινγκτον.
Ἤδη στίς 13 Σεπτεμβρίου ἡ ἄφιξη ἐνισχύσεων εἶχε δυναμώσει τόν στρατηγό Χάριγκτον. "Ἔχω τώρα μία σημαντική δύναμη στό Τσανάκ", μοῦ εἶπε. "Κι ἔχω τηλεγραφήσει στόν Μουσταφᾶ Κεμάλ γιά νά τόν προειδοποιήσω γιά τήν ἀντίσταση πού θά βρεῖ, ἄν παραβιάσει τήν Οὐδέτερη Ζώνη".
Ὡστόσο, τό Τσανάκ μᾶς γέμιζε ἀκόμη ἀνησυχία: ἄν καί οἱ ἐθνικιστικές τουρκικές δυνάμεις δέν εἶχαν παραβιάσει τήν Οὐδέτερη Ζώνη, στοιχεῖα τους διείσδυαν συστηματικά μέσα ἀπό τά χαρακώματα.
Ἐπιστρέφοντας πάλι στά Δαρδανέλλια βρῆκα τούς Ἐγγλέζους καί τούς Τούρκους σέ ἀντιμέτωπα χαρακώματα. Μποροῦσες νά δεῖς τούς Τούρκους ὄρθιους ἔξω ἀπό τά χαρακώματά τους νά παρατηροῦν τό ἀεροπλανοφόρο "Ἄργος", τό ὁποῖο εἶχε ἀφιχθεῖ ἐκεῖνες τίς μέρες. Ὅπως μοῦ εἶπαν, τήν προηγούμενη νύχτα οἱ Οὑσσάροι ἐμπόδισαν τό τουρκικό ἱππικό νά ἀνέλθει σέ ὕψωμα ὁρατό ἀπό τό Τσανάκ. Οἱ δικοί μας πρόλαβαν νά φτάσουν λίγο πρίν τούς Τούρκους. Οἱ ἀξιωματικοί τῶν δύο πλευρῶν τρέξαν μπροστά γιά νά συναντηθοῦν.
"Πρέπει νά γυρίσετε πίσω", εἶπε ὁ Τοῦρκος μέσω διερμηνέα.
"Δέν ἔχουμε τέτοια ὑποχρέωση καί θά χτυπήσουμε ἐάν ἐπιτεθεῖτε", ἦταν ἡ ἀπάντηση.
Ὅλη τή νύχτα οἱ δύο πλευρές παρέμειναν σέ συναγερμό, ἕως ὅτου τήν αὐγή οἱ Τοῦρκοι ἀποσύρθηκαν πρός τήν πεδιάδα. …
Μετά δύο ἑβδομάδες σέ αὐτή τήν κατάσταση συμφωνήθηκε ὅτι ὁ στρατηγός Χάριγκτον, μαζί μέ τόν Γάλλο[4] καί τόν Ἰταλό[5] στρατηγό, θά συναντηθοῦν μέ τόν ἐκπρόσωπο τοῦ Μουσταφᾶ Κεμάλ, στρατηγό Ἰσμέτ Πασᾶ, στά Μουδανιά στήν ἀσιατική ἀκτή τῆς Προποντίδας.
Ἡ γαλλική κυβέρνηση διόρισε ὡς πρόσθετο μέλος ἕνα πολιτικό, τόν Φρακλέν Μπουγιόν[6], ὁ ὁποῖος εἶχε ἐπισκεφθεῖ πρόσφατα τήν ἐθνικιστική πρωτεύουσα τῆς Ἄγκυρας ὡς ἡμιεπίσημος Γάλλος πρεσβευτής. Ἄν καί μιλοῦσε καλά ἀγγλικά, ὡς σπουδασμένος στήν Ὀξφόρδη, ἦταν πολύ ἀντιπαθής στούς βρετανικούς κύκλους τῆς Κωνσταντινούπολης. Τόν ἔβλεπαν σάν νά προσπαθοῦσε νά κερδίσει πρόσθετα πλεονεκτήματα γιά τά γαλλικά συμφέροντα.
Ἡ διάσκεψη τῶν Μουδανιῶν[7] ἄρχισε στίς 26 Σεπτεμβρίου καί θά μείνει ἀξέχαστη γιά ὅσους ἦταν ἐκεῖ. Δέν θά μποροῦσε νά ὑπάρχει πιό ταπεινό περιβάλλον γι' αὐτούς, πού συζητοῦσαν πάνω σέ μία συμφωνία πού θά καθόριζε τόν πόλεμο ἤ τήν εἰρήνη ἀνάμεσα στούς Τούρκους ἐθνικιστές καί τούς Συμμάχους.
Τή θλίψη τῆς ἐπαρχιακῆς μικρῆς πόλης τήν ἔκανε αἰσθητή ἡ ἐπίμονη βροχή καί ὁ διαπεραστικός ἄνεμος. Στό "κονάκι", ἕνα κτήριο τῆς διοίκησης, ὁ στρατηγός Ἰσμέτ Πασᾶς[8] περίμενε τήν ἄφιξη τῶν ἀντιπροσώπων τῶν Συμμάχων. Προσπάθησε νά ἀναβαθμίσει τό ταπεινό περιβάλλον μέ μία στρατιωτική μπάντα καί μία τιμητική φρουρά. Ὁ ἀγγλικός στόλος ἔδινε ὅμως σοβαρότητα στή σκηνή μέ τή ναυαρχίδα "Σιδηροῦς Δούξ" καί τά ὀγκώδη ἀγγλικά πλοῖα, ἀγκυροβολημένα στό ψαρολίμανο.
Οἱ κατάλευκοι τοῖχοι τῆς αἴθουσας τῆς διάσκεψης εἶχαν καλυφθεῖ μέ χαλιά. Ἄν ἐξαιρέσουμε τίς καρέκλες καί τά τραπέζια τά μόνα ἀντικείμενα ἦταν οἱ φωτιστικές λάμπες. Οἱ ἀντιπρόσωποι καί τά ἐπιτελεῖα τους ἦταν ὅλοι κι ὅλοι εἴκοσι τρεῖς, ἀπό τούς ὁποίους ὀκτώ ἦταν οἱ Τοῦρκοι. Ὁ στρατηγός Ἰσμέτ φοροῦσε μία χακί στολή μέ δύο ἀστέρια στούς κόκκινους γιακᾶδες. Ἦταν ἕνας μικρόσωμος ἄνθρωπος, μέ μικρό μαῦρο μουστάκι. Μιλοῦσε καλά γαλλικά, ἀλλά ἦταν πολύ κουφός.
Ἡ πρώτη ἡμέρα τῶν διαπραγματεύσεων πέρασε γεμάτη ἔνταση. Εἶχαν ἀναφερθεῖ καινούργιες παραβιάσεις τῶν Τούρκων στό Τσανάκ καί ἀλλοῦ. Ὁ Χάρινγκτον ἀπείλησε ξανά ὅτι θά χρησιμοποιήσει ὅλες τίς διαθέσιμες δυνάμεις γιά νά τούς ἀντιμετωπίσει. Φαινόταν ὅτι ἡ διάσκεψη τῶν Μουδανιῶν πήγαινε πρός τήν ἀποτυχία, πρᾶγμα πού θά ὁδηγοῦσε σέ ἀναζωπύρωση τοῦ πολέμου.
Καθισμένος στό κατάστρωμα τοῦ "Σιδηροῦ Δούκα" κοίταζα τίς ὀβίδες πού ἀνεβάζαν στά τηλεβόλα ἱδρωμένοι ναῦτες, ἐνῶ ταυτόχρονα εἶχα τίς ἀπολαύσεις πού παρέχονται σέ ἕνα βρετανικό πολεμικό σκάφος. Οἱ ἀξιωματικοί παίζανε χόκεϋ στά καταστρώματα, ἐνῶ ἄλλοι κολυμποῦσαν δίπλα στό σκάφος. Τό πλήρωμα διοργάνωνε ἀγῶνες μπόξ. Οἱ φωνές, τά γέλια καί τά χειροκροτήματα θά ἀκουγόταν καθαρά ἀπό τούς Τούρκους διαπραγματευτές ἀπέναντι καί θά τούς φαινόταν ἀνεξήγητα μέσα στά προβλήματα πού συζητιώταν ἐκεῖ.
Ἡ πρώτη κρίσιμη ἡμέρα ξεπεράστηκε ἀπό τόν Ἰσμέτ Πασᾶ, πού δήλωσε ὅτι θά τιμωροῦσε κάθε Τοῦρκο ἀξιωματικό, ὁ ὁποῖος θά παραβίαζε τήν Οὐδέτερη Ζώνη.
Ἡ τελική σύσκεψη στά Μουδανιά ἦταν ὁλονύκτια καί τελείωσε στίς 6:40 τοῦ πρωϊνοῦ τῆς Τετάρτης 28 Σεπτεμβρίου 1922. Βρισκόμουν στό δωμάτιο ὅταν ὑπογράφτηκε ἡ συμφωνία μεταξύ τῶν Συμμάχων καί τῶν Τούρκων. Ἀργότερα ἔγραψα γιά τή σκηνή τά ἀκόλουθα:
Ὅταν ὁ στρατηγός Χάριγκτον σηκώθηκε καί βάδισε πρός τήν ἄλλη ἄκρη τοῦ τραπεζιοῦ γιά νά σφίξει τό χέρι τοῦ Ἰσμέτ Πασᾶ, τά πρῶτα ἴχνη τῆς αὐγῆς περνοῦσαν πάνω ἀπό τή γκρίζα θάλασσα. Μετά ἀπό μία καλή τύχη ἡ εἰρηνική λύση μίας πολύπλοκης κατάστασης, ἀπάλλαξε τήν Εὐρώπη ἀπό τόν κίνδυνο ἑνός ἀκόμη πολέμου.
Ὁ στρατηγός Χάριγκτον δήλωσε πώς στό πρόσωπο τοῦ Ἰσμέτ ἀναγνωρίζει ἕναν ἄνδρα μέ ἰσχυρή διαίσθηση καί ἐντυπωσιακή μνήμη, ὁ ὁποῖος ἅρπαζε γρήγορα τίς φράσεις τῶν συζητητῶν γιά νά τίς χρησιμοποιήσει στά ἐπιχειρήματά του. Μεγάλο μέρος τῆς ἐπιτυχίας ὀφείλεται στόν ἴδιο τόν Βρετανό ἀνώτατο διοικητή. Ἔπρεπε νά παίξει ἀμφότερους τούς ρόλους τοῦ στρατιώτη καί τοῦ διπλωμάτη καί ὁ κάθε ρόλος μποροῦσε νά ἀκυρώσει τόν ἄλλο. Ἔπρεπε ταυτόχρονα νά συμβιβάζεται μέ τίς περίπλοκες ἐντολές τῶν συμμαχικῶν κυβερνήσεων, πού ἔρχονταν μέ δυσκολίες μέσω τοῦ ἀσυρμάτου, καί συχνά μέ συγκρουόμενες μορφές – γαλλικές καί ἀγγλικές – ἀπό μία ἀπόσταση δύο χιλιάδων μιλίων.
"Δέν μποροῦμε νά ἔρθουμε σέ ἐπαφή μέ τόν Λόρδο Κῶρζον[9], ἐδῶ καί δύο ὧρες. Μήν κάνετε τίποτε, ἄν δέν προηγηθοῦν ὁδηγίες μας". Αὐτή ἦταν ἡ οὐσία ἑνός μηνύματος ἀπό τό Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν, τή Δευτέρα στίς 26 Σεπτεμβρίου, ὅταν ἡ εἰρήνη κρεμόταν ἀπό μία κλωστή.
Ἐάν ἡ θέση τοῦ στρατηγοῦ Χάριγκτον ὡς διπλωμάτη ἦταν δύσκολη, πόσο πιό δύσκολη φαινόταν ἡ θέση του ὡς στρατιώτη! Ἤταν ὁ ἀνώτατος ἀρχηγός τῶν συμμαχικῶν δυνάμεων, ἑνός στρατοῦ τοῦ ὁποίου τά δύο τρίτα, δηλαδή γαλλικές καί ἰταλικές μονάδες, –ὅπως πληροφορήθηκε τό βράδυ τῆς Τρίτης 27 Σεπτεμβρίου, σέ μία μέρα ὅπου θά μποροῦσε νά βρίσκεται σέ πόλεμο ἀπό στιγμή σέ στιγμή–, δέν μποροῦσε νά βασιστεῖ. Ὁ ἴδιος ὁ δικός του στρατός ἦταν σκορπισμένος ἀνάμεσα στίς χωριστές ζῶνες σέ κάθε μία ἀπό τίς δύο ἀκτές τῆς θάλασσας τοῦ Μαρμαρᾶ καί κάθε ἕνα ἀπό τά δύο τμήματα ἀπεῖχε δώδεκα ὧρες ἀπό τό ἄλλο. Ὁ ἀντίπαλός του δυνάμωνε μέρα μέ τή μέρα. Τό στρατηγεῖο του βρισκόταν μέσα στήν πρωτεύουσα τοῦ ἐχθροῦ, περικυκλωμένο ἀπό ἕνα ἐξοπλισμένο καί ἐχθρικό πληθυσμό. Δέν ἦταν μόνο ἡ ἀσφάλεια τοῦ δικοῦ του στρατοῦ πού ἔπρεπε νά τόν ἀπασχολεῖ, ἀλλά καί ἡ ἀσφάλεια τοῦ πολύτιμου βρετανικοῦ στόλου, ὁ ὁποῖος στά ρηχά νερά τῆς Προποντίδας φαινόταν νά εἶναι ἐξαιρετικά εὐπρόσβλητος. Ἡ διάσκεψη τῶν Μουδανιῶν ὁδήγησε κατ' εὐθείαν στή συνδιάσκεψη τῆς Λωζάννης, πάνω στή λίμνη τῆς Γενεύης, ὅπου ἄλλοι κυβερνητικοί ἐκπρόσωποι συνέταξαν τή συνθήκη μεταξύ τῶν συμμάχων καί τῆς Τουρκίας. Αὐτή ἡ συνθήκη ἀντικατέστησε ἐκείνη πού οἱ ἐκπρόσωποι τοῦ Σουλτάνου εἶχαν ὑπογράψει πρίν δύο χρόνια στίς Σέβρες.
Ἕνα ἄλλο ἄμεσο ἀποτέλεσμα τῆς συμφωνίας, πού ὑπογράφτηκε στά Μουδανιά, ἦταν ἡ ἐκκένωση– πού μποροῦμε νά ὀνομάσουμε καί "φυγή"– τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης ἀπό τόν ἑλληνικό πληθυσμό, ἀφοῦ ἡ Ἀνατολική Θράκη θά παραδινόταν πίσω στήν Τουρκία, ὡς τό τελευταῖο ὑπόλειμμα τῶν ἐκτεταμμένων εὐρωπαϊκῶν τῆς ἐδαφῶν.
Φανταστεῖτε ἕναν πληθυσμό 230.000 ἀνθρώπων, σκορπισμένων σέ μέ ἔκταση 11.000 τετραγωνικῶν μιλίων, ὁ ὁποῖος πρέπει ξαφνικά νά μεταφέρει μέ ὁποιοδήποτε διαθέσιμο μέσο, ὅ,τι εἶναι δυνατόν νά μεταφερθεῖ ἀπό τά ὑπάρχοντά του, νά διασχίσει μία ἐκτεταμένη περιοχή καί νά ἀφήσει ἔρημα πίσω του τά χωριά του καί τίς πόλεις του.
Αὐτό συμβαίνει σήμερα στή Θράκη. Καραβάνια πού θυμίζουν εἰκόνες ἀπό κάποια βιβλία τοῦ Μεσαίωνα σέρνονται στή γυμνή γῆ ἀπό ὁρίζοντα σέ ὁρίζοντα. Τή νύχτα οἱ φωτιές στίς κατασκηνώσεις γεμίζουν τή σκοτεινή γῆ, μέ τρόπο πού ἀνταγωνίζεται τόν γεμᾶτο ἄστρα οὐρανό. Τήν αὐγή τά καραβάνια θά κινηθοῦν πάλι προσπαθῶντας νά κάνουν τά ἀργά βόδια νά σύρουν γρηγορότερα τά γεμᾶτα φορτία κάρα. Κοπάδια προβάτων, ἀγελάδες καί ἄλογα σέρνονται μαζί, ἐνῶ ἄνδρες καί γυναῖκες, ἀγόρια καί κορίτσια περπατοῦν δίπλα τους σκυφτοί, κάτω ἀπό τό βάρος κάθε εἴδους φορτίου.
Κάθε ἡλικίας καί κάθε κατάστασης Ἕλληνες τῆς Θράκης προσπαθοῦν νά φύγουν. Σέ μερικές ἡμέρες ἡ τουρκική χωροφυλακή θά εἶναι ἐδῶ καί σέ ἕξ ἑβδομάδες θά καταφθάσει ὁ τουρκικός στρατός —αὐτός εἶναι λόγος γιά κάθε Ἕλληνα νά φύγει.
[1] Ἐννοεῖται ἡ μελετώμενη ἐκεῖνες τίς μέρες σύγκρουση μέ τήν κεμαλική Τουρκία ἀπό τόν Λόϋδ Τζώρτζ καί τόν Οὐίνστον Τσώρτσιλ.
[2] Βαρύ θωρηκτό τοῦ Βρετανικοῦ Ναυτικοῦ πάνω στό ὁποῖο συζητήθηκε ἡ Συνθήκη Ἀνακωχῆς τῶν Μουδανιῶν.
[3] Στρατηγός Τίμ Χάρινγκτον, διοικητής τῶν βρετανικῶν δυνάμεων στήν Προποντίδα καί τόν Εὔξεινο Πόντο. Ὁ ρόλος του κατά τήν λεγόμενη "κρίση τοῦ Τσανάκ" ὑπῆρξε καταστρεπτικός γιά τά ἑλληνικά συμφέροντα.
[4] Στρατηγός Σαρπύ. Εἶχε διατελέσει διοικητής τῆς Θράκης κατά τήν περίοδο τῆς συμμαχικῆς κατοχῆς.
[5] Στρατηγός Μομπέλλι.
[6] Γάλλος ἐπιχειρηματίας μέ ἰδιαίτερες σχέσεις μέ τήν κυβέρνηση τῆς Ἄγκυρας καί οἰκονομικά συμφέροντα στήν Τουρκία. Ἔπαιξε τόν ρόλο τοῦ συνδέσμου μεταξύ τῆς γαλλικῆς κυβέρνησης καί τῶν κεμαλικῶν. Βασικός συντελεστής τῆς Γαλλοτουρκικῆς συμφωνίας τοῦ 1921, ἡ ὁποία ἦταν καταστρεπτική γιά τά ἑλληνικά συμφέροντα.
[7] Ἀγνοεῖται χαρακτηριστικά ἡ παρουσία τῆς ἑλληνικῆς ἀντιπροσωπείας ὑπό τήν προεδρία τοῦ στρατηγοῦ Ἀλέξανδρου Μαζαράκη-Αἰνιάνος, ὁ ὁποῖος ἀρνήθηκε νά ὑπογράψει τή Συμφωνία τῶν Μουδανιῶν.
[8] Τοῦρκος στρατιωτικός στενός συνεργάτης τοῦ Κεμάλ Ατατούρκ. Πρωθυπουργός μετέπειτα τῆς Τουρκικῆς Δημοκρατίας.
[9] Τότε ὑπουργός τῶν Ἐξωτερικῶν τῆς Μεγάλης Βρετανίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου